Autor: Advokat Dragan Tošić
Republički fond za PIO koristeći se pravom na ponavljanje postupka po službenoj dužnosti, pruženo Zakonom o opštem upravnom postupku i to članom 239. st. 2 i članom 240. st. 1 tačka 1., ponovio je postupke u velikom broju predmeta koji se tiču ostvarivanja prava na penziju lica koja su se samostalno bavila umetničkom delatnošću. Po ponovljenim postupcima po službenoj dužnosti PIO fond je doneo većinom ukidajuća rešenja. Rešenjima se tako ukidaju ranije doneta rešenja PIO fonda na osnovu kojih su osiguranici-lica koja su se samostalno bavila umetničkom delatnošću, ostvarila pravo na penziju pa im se to vreme staža osiguranja, koje su kao članovi odgovarajućih udruženja stekli, ne uračunavaju u staž osiguranja.
Po nepriznavanju određenog vremena staža osiguranja osiguraniku, PIO fond je dalje rešenjima odbijao zahteve za ostvarenje prava na penziju, a danom donošenja rešenja PIO fond je obustavio i isplatu penzija.
Većina ukinutih rešenja tiče se vremena staža osiguranja ostvarenog još pre 30, 40 godina. Naime, prema stavu PIO fonda vreme staža osiguranja na koje su se osiguranici pozivali u vreme ostvarenja prava na penziju nije bio dokazan, a tokom ponovljenog postupka po pravilima Zakona o opštem upravnom postupku strankama-osiguranicima je Zaključcima o obezbeđenju dokaza naloženo da u roku od 15 dana dostave dokaze na osnovu kojih se može utvrditi da su ovu delatnost obavljali kao jedino zanimanje. PIO fond je kao primer valjanih dokaza naveo ugovore, potvrde o isplaćenih honorarima, potvrde o angažovanjima, fotografije i slična dokumenta. Kako je malo ko od osiguranika sačuvao ovakave dokumente preostalo im je da se obrate reprezentativnim Udruženjima čiji su bili članovi. Reprezentativna udruženja su uredno obaveštavale stranke-osiguranike-svoje bivše članove i PIO fond kako ovakva dokumenta ne poseduju, jer ih već neko vreme ne čuvaju u svojim arhivama ili zato što su im arhive uništene usled više sile. Istom prilikom ova udruženja su dala svoja mišljenja i preporuke u smislu rešavanja spornih predmeta.
Za razliku od Zakona o kulturi koji se primenjuje od marta meseca 2010. godine, a odnosi na pravna i fizička lica koja se bave kulturnom delatnošću, u spornom periodu na snazi je bio Zakon o samostalnom obavljanju umetničke ili druge delatnosti u oblasti kulture, a teme koja se obrađuje tiče se i Zakon o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje.
Prema članu 2. st. 1. i st 2. Zakona o samostalnom obavljanju umetničke ili druge delatnosti u oblasti kulture umetničkom delatnošću smatra se;
književna i književnoprevodilačka, filmska, dramska, scensko-muzička, muzička, likovna, primenjena likovna, dizajnerska i umetničkofotogrfska delatnost.
Drugom delatnošću u oblasti kulture, u smislu ovog zakona, smatra se stručna, naučna, simultana i konsekutivna prevodilačka delatnost, izvođenje estradnih programa, kao i stručna saradnja u svim umetničkim delatnostima.
Utvrđivanje svojstva i merila utvrđivanja svojstva lica koja samostalno obavljaju umetničku ili drugu delatnost u oblasti kulture i utvrđivanje vremena početka i prestanka bavljenja tom delatnošću Zakonom je tada bilo povereno umetničkim udruženjima i savezima. Prema Zakonu ta „moć“ je bila data pojedinačno pobrojanim udruženjima i savezima, bilo ih je 18, a koja su specijalizovana za određene podgrupe umetnika i umetničkih delatnosti. Ova udruženja i savezi u skladu sa Zakonom izdaju i uverenja o činjenicama upisanim u evidencije koje vode. Na ovaj način reprezentativnim udruženjima su poverena javna ovlašćenja dok je ministarstvo kulture nadležno za vršenje nadzora nad vršenjem javnih ovlašćenja, poverenih Zakonom udruženjima i savezima.
Prema Zakonu o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje obveznici doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje su bili osiguranici-samostalni umetnici, u skladu sa zakonom koji uređuje sistem obaveznog penzijskog i invalidskog osiguranja, a obveznici doprinosa za zdravstveno osiguranje su bili osiguranici-samostalni umetnici, u skladu sa zakonom koji uređuje sistem obaveznog zdravstvenog osiguranja.
Na rešenja kojima se ukidaju ranija rešenja PIO fonda neki od osiguranika odnosno bivših osiguranika, zavisno od uticaja ukidanja rešenja na vreme staža osiguranja ili godina života osiguranika, su izjavili žalbe na prvostepenu odluku a oni čije su žalbe odbijene su pokrenuli upravni spor pred Upravnim sudom.
Nadalje, PIO fond je osiguranike kojima su ukinuta rešenja pozvao da preuzmu novčane iznose koje su uplaćivali na ime doprinosa za obavezno socijalno osiguranje, a koji se tiču osporenog vremena osiguranja.
Čini se da nisu bili ispunjeni uslovi za ponavljanje postupka po službenoj dužnosti prema odredbama Zakona o opštem upravnom postupku jer je PIO fond u ponovljenom postupku po službenoj dužnosti samo drugačije ocenio dokaze u ponovljenom postupku po službenoj dužnosti, a na osnovu kojih je u redovnom postupku doneo rešenja kojima su osiguranici ostvarili svoja prava. U tom pravcu idu i odluke Upravnog suda.
Inače, Zakon o opštem upravnom postupku dopušta upotrebu vanrednog pravnog sredstvo Ponavljanje postupka iz strogo Zakonom predviđenih uslova pa tako član 239. st. 1 tačka 1. na koji se poziva PIO Fond prilikom pokretanja ponavljanja postupka propisuje:
„Postupak okončan rešenjem protiv koga nema redovnog pravnog sredstva u postupku (konačno rešenje) ponoviće se:
ako se sazna za nove činjenice, ili se nađe ili stekne mogućnost da se upotrebe novi dokazi koji bi, sami ili u vezi sa već izvedenim i upotrebljenim dokazima, mogli dovesti do drukčijeg rešenja da su te činjenice, odnosno dokazi bili izneseni ili upotrebljeni u ranijem postupku;“.
Međutim, nezavisno od gore iznetog, postoji razlika među osiguranicima i to u osnovu sticanja svojstva lica koja samostalno obavljaju umetničku ili drugu delatnost u oblasti kulture. Tako su neki osiguranici imali zasnovan radni odnos sa Udruženjima, kao na primer pojedini koreografi, dok su drugi osiguranici bili članovi kulturno-umetničkih društava, kao na primer pevači-solisti. Ovakvo razlikovanje je bitno u tom smislu što su osiguranici na različite načine dokazivali svoj status. Neko ugovorom o radu, drugi svedocima, treći pak ugovorima o angažovanju ili potvrdama o isplati honorara. Prema Zakonu od radu staž osiguranja se ne može dokazivati svedocima ali ovde se ipak radi o dokazivanju svojstva lica koja samostalno obavljaju umetničku ili drugu delatnost u oblasti kulture. Šta više i pored postojanja različitosti u sticanju i dokazivanju svojstva činjenica je da samostali umetnik nije samo onaj ko je takvo svojstvo stekao specijalističkim obrazovanjem i zasnivanjem radnog odnosa jer Zakon to nije ni zahtevao, već je utvrđivanje svojstva i merila za utvrđivanje svojstva lica koja samostalno obavljaju umetničku ili drugu delatnost u oblasti kulture prenosom jednog dela javnih ovlašćenja poverio Udruženjima i Savezima.